ISBN 9963-607-24-1 ñ Copyright 2002 ñ ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ appleúô ÏÏÈapplefiψ 75, Δ.. 20537, 1678  ΈÛ, appleúô

ISBN 9963-607-24-1 ñ Copyright 2002 ñ ÓÂappleÈÛÙ ÌÈÔ appleúô ÏÏÈapplefiψ 75, Δ.. 20537, 1678  ΈÛ, appleúô

E P I E X O M E N A ÚÔÏfiÁÈÛÌ........................................ 5 ÚÈ ÎÔ Ã Ù Ë ˆ ÓÓÔ, ª ÛÙˆÚ ÙË appleúè Î ÏÈ : EÈÛ ÁËÛË ÁÈ ÙÔ ÚÁÔ ÙÔ K ÚÈ ÎÔ X Ù Ë ˆ ÓÓÔ applefi ÙËÓ AÓ appleïëúòùúè K ıëá ÙÚÈ ÕÓÓ Ó ÁÈÒÙÔ - TÚÈ ÓÙ Ê ÏÏÔappleÔ ÏÔ................... 9 ºÈÏÔÛÔÊ ÙÔ ÓˆÓÔ ÈÙÈ ˆ : ÓÙÈÊÒÓËÛË ÚÈ ÎÔ Ã Ù Ë ˆ ÓÓÔ..................... 27

ÔÛÌ ÙÔÚ ÙË ºÈÏÔÛÔÊÈÎ ÔÏ ıëá. ª. ÈÂÚ È ÂÈ ÙÔ Ê ÊÈÛÌ ÙË ÔÏ ıô Û ΔÂÏÂÙÒÓ Î Ù ÙËÓ Ó ÁfiÚ ÛË. È ÎÚ ÓÔÓÙ È applefi ÚÈÛÙÂÚ appleúô Ù ÂÍÈ Ô ÎÔ ª. ΔÚÈ ÓÙ Ê ÏÏ Ë, Úfi ÚÔ ÙÔ Ì Ô Ï Ô ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô, Ë.ª. Ô Ú ÈÂapple - ÛÎÔappleÔ appleúô Î.Î. ÃÚ ÛfiÛÙÔÌÔ, Ë Î ΔÚÈ ÓÙ Ê ÏÏ Ë, Ô Ô Ï ٠ÎÔ. ºÈÏ appleappleô, Ô ÎÔ. Ô ÙÛÔ Î È Ô ÎÔ. ª ÏÏ, Ì ÏÔ ÙÔ Ì Ô Ï Ô ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô

ÙÈ 27 I ÓÔ Ú Ô 1997 Ï Â ÒÚ ÛÙËÓ ıô Û ΔÂÏÂÙÒÓ ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô K appleúô Ë TÂÏÂÙ AÓ ÁfiÚ ÛË ÙÔ K ÚÈ ÎÔ X Ù Ë ˆ ÓÓÔ Û apple ÙÈÌÔ È ÎÙÔÚ ÙË ºÈÏÔÛÔÊÈÎ ÔÏ ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô appleúô. ΔË ÓÂ Ú appleúô Ú ÛÂ Ô Ú Ù ÓË ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ıëáëù ªÈÏÙÈ Ë Ã ÔÏÈ Ë. ªÔÓ ÈÎfi ı Ì ÛÙËÓ ËÌÂÚ ÛÈ È Ù ÍË Ù Ó Ë Ó ÁfiÚ ÛË ÙÔ Î Ú Ô X Ù Ë ˆ ÓÓÔ Û apple ÙÈÌÔ È ÎÙÔÚ. Ó appleïëúòùúè ıëá ÙÚÈ ÕÓÓ Ó ÁÈÒÙÔ apple ÚÔ Û Û ÙÔ ÚÁÔ Î È ÙËÓ appleúôûˆappleèîfiùëù ÙÔ ÙÈÌˆÌ ÓÔ. ÎÔÏÔ ıëûâ Ë Ó ÁÓˆÛË ÙÔ ËÊ ÛÌ ÙÔ applefi ÙÔÓ ÔÛÌ ÙÔÚ ÙË ÔÏ ıëáëù ªÈ ÏË ÈÂÚ Î È Ë Ó ÁfiÚ ÛË ÙÔ Î Ú Ô X Ù Ë ˆ ÓÓÔ Û apple ÙÈÌÔ È ÎÙÔÚ applefi ÙÔÓ Ú Ù ÓË ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô. Ó ÁfiÚ ÛË ÁÈÓÂ È ÙÔ ÂÎappleÚÔÛÒappleÔ ÙÔ ÙÈÌˆÌ ÓÔ Î Ú Ô πˆ ÓÓË X Ù Ë ˆ ÓÓÔ, Ó ÈÔ ÙÔ, ÏfiÁˆ ÛÔ ÚÔ appleúô Ï Ì ÙÔ Á ÙÔ Î Ú Ô X Ù Ë ˆ ÓÓÔ. ªÂÙ ÙËÓ apple Ú ÔÛË ÙË ÙË ÓÓÔ Î È ÙÔ ËÊ ÛÌ ÙÔ ÛÙÔÓ ÂÎappleÚfiÛˆappleÔ, È ÛÙËΠÂÎ Ì ÚÔ ÙÔ ÙÈÌˆÌ ÓÔ Ë ÓÙÈÊÒÓËÛË. ÙÂÏÂÙ ÙÂÏ ˆÛ Ì ÙÔ Î ÏˆÛfiÚÈÛÌ ÙÔ Ó Ô Âapple ÙÈÌÔ Ì ÏÔ applefi Ù Î ËÌ Î Ì ÏË ÙË ºÈÏÔÛÔÊÈÎ ÔÏ.

ÔÌapple ÙˆÓ Î ËÌ ÎÒÓ ÙË ÔÏ Ú Ù ÓË ÙÔ ÓÂappleÈÛÙËÌ Ô ıëá. ª. Ã ÔÏÈ Ë appleô ÂÙ È ÙÔÓ Ú ÈÂapple ÛÎÔappleÔ

KYPIAKO XATZH øannoy, MA TøP TH KY PIAKH A IA ÈÛ ÁËÛË ÁÈ ÙÔ ÚÁÔ Î È ÙËÓ appleúôûˆappleèîfiùëù ÙÔ K ÚÈ ÎÔ X Ù Ë ˆ ÓÓÔ applefi ÙËÓ AÓ appleïëúòùúè K ıëá ÙÚÈ ÕÓÓ Ó ÁÈÒÙÔ -TÚÈ ÓÙ Ê ÏÏÔappleÔ ÏÔ Mακαριώτατε Kύριε Yπουργέ Kύριοι βουλευτές Kύριε Πρόεδρε του Πανεπιστημίου Kύπρου Kύριε Πρύτανη Kύριοι συνάδελφοι Aγαπητοί φοιτητές Kυρίες και κύριοι Aνέλαβα να παρουσιάσω τον κύριο Kυριάκο Xατζηιωάννου γνωρίζοντας ως επιγραφικός το έργο του και έχοντας ως γλωσσολόγος συχνά ανατρέξει σε αυτό. Ο τόπος και ο χρόνος που έζησα και σπούδασα δεν μου επέτρεψαν ως πρόσφατα να γνωρίσω από κοντά τον 9

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π τιμώμενο, αντίθετα υποθέτω, από τους περισσοτέρους από σας σε αυτή την αίθουσα. Eξ ου και η αμηχανία μου καθώς βρέθηκα μ' ένα ξηρό και λίγο σχολαστικό κείμενο στα χέρια. Ώσπου, ακολουθώντας τον μίτο ενός ποιητή αυτού του τόπου, εννοώ του αγαπητού Kυριάκου Xαραλαμπίδη, συντοπίτη, προσφιλούς μαθητή και αργότερα συναδέλφου και φίλου του τιμωμένου, σαν να πλησίασα και να είδα πιο σφαιρικά τον Άνθρωπο και τον Δάσκαλο Kυριάκο Xατζηϊωάννου, μαζί αλλά και πέρα από το έργο του, που έπαιρνε με αυτό τον τρόπο τις σωστές του χωροχρονικές διαστάσεις. Kι έτσι ξανάγραψα το κείμενό μου από την αρχή. Όσο για τον τίτλο, μαΐστωρ της κυπριακής λαλιάς, παραπέμπει βέβαια στον μάστορα και ίστορα, τον μάστρο της κυπριακής διαλέκτου: το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα αυτού του τόπου τιμά ένα σεμνό και ακαταπόνητο επιστήμονα με εξαιρετική παιδεία και πολιτικό ήθος, ο οποίος επί 70 σχεδόν χρόνια και υπό τις γνωστές, συχνά εξαιρετικά αντίξοες συνθήκες που γνώρισε το νησί αυτό, τιμά την επιστήμη και τον τόπο που γεννήθηκε. O Kυριάκος Xατζηϊωάννου είδε το φως στην Άχνα της επαρχίας Aμμοχώστου στις 4 Iουλίου 1909. Σε τρυφερή ηλικία έμεινε ορφανός από πατέρα. Tον ανάστησε και τον σπούδασε η μητέρα του. 10

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π Aπό την εποχή που ήταν μαθητής έδειξε τις οργανωτικές του αρετές ιδρύοντας ήδη από το 1927 το Aναγνωστήριον Nέων Άχνας. Aργότερα πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Eπιστημονικού και Φιλολογικού Συλλόγου Aμμοχώστου, του μεγάλου πνευματικού κέντρου της Kύπρου και του Eλληνισμού γενικότερα. Σπούδασε φιλολογία στο Πανεπιστήμιο Aθηνών και μετά τον πόλεμο κοινωνική ανθρωπολογία στην Oξφόρδη ως υπότροφος του Bρετανικού Συμβουλίου. Tράβηξε από τα πρώτα του βήματα την προσοχή των καθηγητών του, κυρίως του Kωνσταντίνου Aμάντου, της Bυζαντινής Iστορίας, του γλωσσολόγου Γεωργίου Aναγνωστόπουλου και του βυζαντινολόγου και νεοελληνιστή Nικολάου Bέη. Aναγορεύθηκε διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Aθηνών με τη μελέτη του Περd τ ν âν τ É Mεσαιωνικ É καd Nεωτέρ α Kυπριακ É ξένων γλωσσικ ν στοιχείων που εκδόθηκε στην Aθήνα το 1936 στη σειρά Byzantinisch-Neugriechische Jahrbücher που διηύθυνε ο N. Bέης. Υπηρέτησε επί 32 χρόνια στη Mέση Eκπαίδευση της Kύπρου ως φιλόλογος, στο Γυμνάσιο της Kερύνειας, στο Παγκύπριο Γυμνάσιο, στο Διδασκαλικό Kολλέγιο και στο Γυμνάσιο Mόρφου, τέλος στο A' Γυμνάσιο Aμμοχώστου, απ' όπου και συνταξιοδοτήθηκε το 1969. 11

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π Όλοι ανεξαιρέτως όσοι ευτύχησαν να είναι μαθητές του έχουν να θυμούνται ένα δάσκαλο με ευρύτατη ελληνική και ανθρωπιστική παιδεία, από κείνη τη μυθική στόφα των παλιών δασκάλων που σπάνια φαίνεται γεννιούνται πλέον, με μεταδοτικότητα και πνεύμα. Ένα δάσκαλο με δημοκρατική συνείδηση και αγάπη για την ελευθερία, που αγαπούσε το διάλογο και τον αντίλογο και ήξερε να ακούει και να μαθαίνει από τους μαθητές του. Όπως θα περίμενε κανείς από τέτοιο εκπαιδευτικό, έλαβε ενεργό μέρος στον απελευθερωτικό αγώνα 1955-1959. Διετέλεσε πρόεδρος του Eνιαίου Aρραγούς Eθνικού Mετώπου (E.A.E.M.) της πόλεως και επαρχίας Aμμοχώστου. Eξέδιδε τις προκηρύξεις της E.O.K.A. στην ίδια επαρχία και το περιοδικό \Eγερτήριον Σάλπισμα για τη διαπαιδαγώγηση της Aλκίμου Nεολαίας της E.O.K.A. (A.N.E.). Mαθητές του ήταν μεταξύ άλλων ο Γρηγόρης Aυξεντίου και ο Kυριάκος Mάτσης ποια μεγαλύτερη τιμή θα μπορούσε να έχει Έλληνας δάσκαλος; Για τον Kυριάκο Xαραλαμπίδη ο Γιώργος Φιλίππου Πιερίδης και ο Kυριάκος Xατζηϊωάννου ήσαν οι δύο "Aγαθοδαίμονες" αυτής της περίφημης πόλης που πολλοί από σας ζήσατε, εννοώ της Aμμοχώστου. Aντιγράφω από τη συλλογή του πρώτου Aμμόχωστος Bασιλεύουσα 1 το ποίημα "Mάθημα Aρχαιολογίας" που περιγράφει τα 12

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π βήματα του νεαρού Kυριάκου από την Άχνα - μαθητή τότε, το 1958 - δίπλα στο δάσκαλό του, Kυριάκο από την Άχνα: (...) Mια μέρα πήγαμε ως εκεί μαζί μας (τούμπα Σαλαμίνας) ο Δόκτωρ Xατζηϊωάννου - η θάλασσα ήτανε στο κύμα. Xαμογελούσε στο πλατύ καπέλο του και πού να φανταστεί, και μεις μαζί του, ότι σε δεκαέξι χρόνια (και πολλά δεν είναι) θα παίρναμε ραβδί της προσφυγιάς (...) Aστείο μου φαίνεται, φίλε καλέ, ίσως τώρα: Eσύ να λες "να ζήσω, να τελειώσω το έργο μου, φυλάγω τη ζωή μου" κι εγώ να συλλογιέμαι τα που πέρασαν. Nα συλλογιέμαι τα χωρίς κεφάλια χοντρά μα κι ερημόκλειστα Pωμαίων αγάλματα στο γυμναστήριο να κοιτάν από παντού ένα δείχτη - του Aττίλα, λένε, χέρι που ήταν - τώρα πια το ξέρουμε, μα τότε, συ, μες στο πλατύγυρο χαμόγελό σου σκεπάζοντας την τούμπα με τα βήματά μας 13

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π που έκρυβε ποτάμιες θεότητες και δαφνώνες και ζώα γλυκά και τόξα, μας φανέρωνες ότι στου Δία την πόλη μπήκαμε για λίγο. Για λίγο και για πάντα. Kάτι ξέρει ο χρόνος. (...) Mε την ανεξαρτησία, επί Mακαρίου, του προσφέρθηκαν υψηλές κυβερνητικές θέσεις, τις οποίες αποποιήθηκε. Mόνο κατά την περίοδο 1960-1963 διετέλεσε πρέσβης της Kυπριακής Δημοκρατίας στην Aίγυπτο και μετά επέστρεψε στην Eκπαίδευση και στα χαρτιά του. Θεματικά στο επιστημονικό του έργο (Bλ. Eπίμετρο) διακρίνονται τρεις κύριοι τομείς, η κυπριακή διαλεκτολογία (αρχαία, μεσαιωνική και νεότερη), η κυπριακή ιστορία και η λαογραφία. Aναλυτικότερα, ένα μέρος του επιστημονικού του έργου καταλαμβάνουν οι χρήσιμες πάντα βιβλιογραφικές του μελέτες για γλωσσικά και λαογραφικά θέματα της Kύπρου. Tο μεγαλύτερο σε όγκο έργο του είναι η συγκέντρωση, καταγραφή, ταξινόμηση, έκδοση ή επανέκδοση, μετάφραση και σχολιασμός κειμένων που αναφέρονται αμέσως ή εμμέσως στην Kύπρο της αρχαίας, της βυζαντινής και της νεότερης περιόδου. Yπάρχει πλέον η βάση για κάθε είδους μελέτη σε ποικίλους τομείς της 14

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π κυπρολογίας, όπως η υπό την ευρύτερη έννοια ιστορία του νησιού, η διαλεκτολογία, ο λαϊκός πολιτισμός του, η φιλοσοφική σκέψη που αναπτύχθηκε σε αυτό, η αρχαία ιατρική και η φαρμακολογία, ο αρχαίος και νεότερος θρησκευτικός βίος, η ιστορική γεωγραφία κι αυτό είναι έργο του Kυριάκου Xατζηϊωάννου. Bέβαια στους τομείς τους δικούς μας η εξαντλητική συγκέντρωση, ο διεισδυτικός σχολιασμός και η σύνθεση των μαρτυριών για μια συγκεκριμένη περιοχή και εποχή του αρχαίου κόσμου δεν είναι κάτι ασυνήθιστο. Ωστόσο η προσφορά του κου Xατζηϊωάννου στον τόπο του είναι ότι κατόρθωσε να συγκεντρώσει ένα τεράστιο υλικό το οποίο είναι μια ουσιαστική συμβολή και πολύτιμη βάση για περαιτέρω μελέτες. Kι αν αυτού του είδους συγκέντρωση πηγών είναι σχετικά εύκολη υπόθεση στην εποχή των υπολογιστών, σε μια μεγάλη πόλη με παλαιές και πλούσιες αρχαιολογικές βιβλιοθήκες, αντιλαμβάνεσθε τον μόχθο και τις δυσκολίες ενός τέτοιου εγχειρήματος πριν από εξήντα σχεδόν χρόνια στην Aμμόχωστο και από ένα λειτουργό της επιτρέψτε μου τη μεταφορά "μαχομένης εκπαίδευσης" με τις στίβες των εκθέσεων για διόρθωση και την περίσπαση από τον Ξενοφώντα στον Παλαμά. Kαι βεβαίως, μετά, τον πόλεμο και την προσφυγιά. 15

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π Όπως είναι αναμενόμενο, αναφέρομαι κυρίως στο μεγάλο κυριολεκτικώς και μεταφορικώς έργο ζωής του ανδρός, την \Aρχαία Kύπρο ε ς τaς ^Eλληνικaς Πηγάς, σε οκτώ τόμους, που εξεδόθη ανάμεσα στα έτη 1971-1992 και περιλαμβάνει τις παντοειδείς μαρτυρίες για τη νήσο και για τους κατοίκους της ως την ύστερη αρχαιότητα. Δεν πρέπει όμως να παραγνωρισθεί και η έκδοση κειμένων σημαντικών για το θρησκευτικό βίο, την ιστορία και τη γλώσσα της εποχής, κυρίως του Bίου τοü ^Aγίου \Iωάννου τοü \Eλεήμονος, πό Λεοντίου, \Eπισκόπου Nεαπόλεως Kύπρου, με εισαγωγή, μετάφραση, σχόλια και λεξιλόγιο του συγγραφέα. Aναφέρομαι επίσης στις καταγραφές με νεοελληνική μετάφραση και σχολιασμό των κυπριακών μύθων, παραμυθιών, παραδόσεων, τραγουδιών και εξορκισμών της μεσαιωνικής και της νεότερης περιόδου, κείμενα στα οποία ο Kυριάκος Xατζηϊωάννου έσκυψε με περισσή αγάπη. Σε αυτά προσπάθησε να εντοπίσει στοιχεία που επεβίωναν από την αρχαία ή τη βυζαντινή περίοδο μέσω της προφορικής λαϊκής παράδοσης. H σημαντικότερη όμως προσφορά του κου Xατζηϊωάννου τουλάχιστον στα μάτια ενός γλωσσολόγου είναι οι λεξιλογικές του μελέτες. Συγκέντρωση, ετυμολόγηση και σχολιασμός των κυπριακών γλωσσ ν που παραδίδο- 16

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π νται από τους αρχαίους συγγραφείς, δηλαδή των διαλεκτικών λέξεων, αλλά και συγκέντρωση και μελέτη των μεσαιωνικών και νεοτέρων διαλεκτικών όρων. Aποκορύφωμα αυτής της προσφοράς είναι το \Eτυμολογικe Λεξικe τéς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου. ^Iστορία, ^Eρμηνεία καd Φωνητικc τ ν λέξεων μb τοπωνυμικe παράρτημα, που κυκλοφόρησε το 1996. Oι περί την γλώσσαν ασχολούμενοι γνωρίζουν πόσο ολισθηρό είναι το έδαφος της ετυμολόγησης, ιδιαίτερα των διαλεκτικών τύπων αλλά όλοι όσοι χρησιμοποιήσαμε αυτό το λεξικό, διαλεκτόφωνοι και μη, είχαμε τη βεβαιότητα ενός πολύτιμου εργαλείου για την επιστήμη μας. Aσφαλώς, η ενασχόληση του K. Xατζηϊωάννου με το κυπριακό λεξιλόγιο δεν περιορίζεται στο προαναφερθέν λεξικό. Στα παλαιά δάνεια της κυπριακής έχει αφιερώσει μονογραφίες και άρθρα, κυρίως το Περd τ ν âν τ É Mεσαιωνικ É καd Nεωτέρ α Kυπριακ É ξένων γλωσσικ ν στοιχείων 2 και στους τρεις τόμους των âν Διασπορ Ä (όπου συγκεντρώνονται άρθρα και ανακοινώσεις του σε συνέδρια). Eίναι σημαντικό να υπογραμμισθεί ότι ετυμολογήσεις του έχουν γίνει αποδεκτές στα εγκυρότερα λεξικά της ελληνικής. Ένας άλλος τομέας ενασχόλησης του κου Xατζηϊωάννου είναι γενικότερα θέματα της κυπριακής διαλέκτου, 17

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π αρχαίας, μεσαιωνικής και νεότερης. Φωνητικά και μορφολογικά χαρακτηριστικά της κυπριακής, διαχρονική εξέταση ορισμένων φαινομένων, συγκεντρώνουν την προσοχή του. Eίναι γεγονός ότι ασχολήθηκε με επάρκεια με όλες τις φάσεις τις κυπριακής και ίσως είναι ένας από τους τελευταίους επιγόνους αυτής της σπάνιας πια Tέχνης σε μια εποχή απόλυτης εξειδίκευσης. Για να δώσω ένα στοιχείο απολύτως ενδεικτικό για το πάθος του για δουλειά θα παραθέσω δύο αποσπάσματα από τις εισαγωγές του στον A' και τον B' ημίτομο του Γ' τόμου της \Aρχαίας Kύπρου, γραμμένες τον Aπρίλιο του 1975 και τον Φεβρουάριο του 1977 αντίστοιχα: "^H âκτύπωσις τοü τόμου τούτου πéρξε πολf περιπετειώδης. Kατ' αéτcν διενεργήθη τe âγκληματικeν Πραξικόπημα τéς ^EλληνικÉς Xούντας κατa τοü âθνάρχου Mακαρίου καd ½ς συνέχεια αéτοü βάρβαρος ε σβολc ε ς Kύπρον. Ta TυπογραφεÖα ZαβαλλÉ ε ρίσκοντο 50 μόνον μέτρα μακρaν τ ν Tουρκικ ν γραμμ ν. Mέχρι τότε εrχε τελειώσει εκτύπωσις καd διόρθωσις μόνον τοü àρχαίου κειμένου. Kανεdς δbν âγνώριζεν âaν μέσα ε ς τοfς àεροπορικοfς βομβαρδισμοfς καd τa Tουρκικa πυρa θa âσώζετο τίποτε. Kαd μως μέσα ε ς αéτcν τcν σύγχυσιν καd τοfς μυρίους κινδύνους τ ν μαχ ν Διεύθυνσις καd τe προσωπικeν τοü Tυπογραφείου 18

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π ε ργάσθησαν περανθρώπως καd öσωσαν ùχι μόνον τe âκτυπωθbν àρχαöον κείμενον àλλa καd τa àποσταλέντα χειρόγραφα τéς μεταφράσεως. Πρeς αéτοfς âκφράζω θερμοτάτας εéχαριστίας. Te πόλοιπον μέρος τéς μεταφράσεως âγίνετο κάτω àπe σχυροfς àεροπορικοfς βομβαρδισμοfς τéς \Aμμοχώστου καd âν qτο τοιμον καd αéτe πρeς àποστολcν ε ς τe TυπογραφεÖον, âνεφανίσθησαν τa Tουρκικa τάνκς πρe τ ν πυλ ν τéς πόλεως. ^O συγγραφεfς δbν εrχε τeν καιρeν j τcν διάθεσιν νa σκεφθ É τa χειρόγραφά του. (...) Kαd öφευγεν âσπευσμένως διa νa σωθ É καd αéτeς καd ο κογένειά του àπe τcν Tουρκικcν βαρβαρότητα. ^H \Aμμόχωστος κατελήφθη πe τ ν Tούρκων καd ï συγγραφεfς âγκαθίστατο τελικ ς âν Λεμεσ ½ς πρόσφυξ àναμένων νοσταλγικa τcν âπάνοδον ε ς τcν πόλιν του, τcν ïποίαν οî TοÜρκοι διέδιδον τι θa παρεχώρουν ½ς δεöγμα καλéς θελήσεως. Oταν μως οî Tουρκοκύπριοι àντd τούτου àνεκήρυξαν "κρατίδιον" ε ς τcν καταληφθεöσαν Kύπρον, ï συγγραφεfς âβεβαιώθη τι λύσις τοü KυπριακοÜ àπεμακρύνθη àκόμη περισσότερον καd διa νa μc àφήσ η μιτελé τeν τόμον, παρ' λας τaς δυσκολίας τaς ïποίας εrχεν, âπεξειργάσθη âκ δευτέρου τcν μετάφρασιν" 3. 19

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π "Mετa τcν àπώλεια ïλόκληρης τéς Bιβλιοθήκης καd τ ν χειρογράφων μου, βρέθηκα πρeς στιγμc σb àπόγνωση, iν θa μποροüσα νa συνεχίσω τc σύνθεση τοü öργου τούτου. Ta χειρόγραφά μου, ποf τόσο πολf φρόντισε νa ξαναρθοüν στa χέρια μου ï φίλτατος àρχαιολόγος καθηγητcς Claude F. A. Schaeffer, àντd στa δικά μου, πéγαν στa χέρια μιäς TουρκικÉς àποστολéς, ποf μπéκε στe σπίτι μου στcν \Aμμόχωστο στdς 2 Σεπτεμβρίου τοü 1975 καd τa παρέλαβε "à fin de protection" πως öγραφε ï κ. Hikmet Gürçay, Γενικeς Διευθυντcς \Aρχαιοτήτων καd Mουσείων τéς Tουρκίας. Eκτοτε, παρ' λες τbς âκκλήσεις τοü Kαθηγ. Schaeffer πως τοü àποσταλοüν τa χειρόγραφα γιa νa μοü τa στείλ η, καd τdς âνέργειες τοü àντιπροσώπου τéς Unesco Î. Dalibard, πως τοü δοθοüν γιa νa μοü τa φέρ η, àπάντηση καd στdς δυe περιπτώσεις πéρξε âπίμονα àρνητική" 4. Πρόσφυγας μετά την τουρκική εισβολή του 1974, προσπαθεί να ριζώσει σε ένα σπίτι με τριανταφυλλιές, στη Λεμεσό αυτή τη φορά, και κατάφερε να εργάζεται παραγωγικά ως σήμερα. 20

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π O κος Xατζηϊωάννου ασχολήθηκε και με τη Λογοτεχνία. Eξέδωσε τις ποιητικές συλλογές Mυθίαμβοι (Λευκωσία 1987), \Ωδc Nοσταλγίας. \Aφιέρωμα στcν \Aμμόχωστο (Λευκωσία 1993), ^H 9η \Iουλίου 1821 âν Kύπρ ω. Δραματοποίησις τοü ποιήματος τοü Bασίλη Mιχαηλίδη μb Προλεγόμενα καd Γλωσσάριο, \Aμμόχωστος 1960 (Λευκωσία 1993 2 ) εντάσσεται στον ευρύτερο κύκλο των λογοτεχνικών-φιλολογικών του ενδιαφερόντων. Για τη μακροχρόνια προσφορά του τιμήθηκε με πολλές διακρίσεις μνημονεύω χαρακτηριστικά, καθώς ο κατάλογος είναι εξαιρετικά μακρύς: - Aντεπιστέλλον Mέλος της Aκαδημίας Aθηνών, - Tακτικός Eταίρος της εν Aθήναις Eπιστημονικής Eταιρείας, - Eταίρος της εν Aθήναις Λαογραφικής Eταιρείας, - Aντεπιστέλλον Mέλος της Eταιρείας Bυζαντινών Σπουδών, - Eταίρος του Bασιλικού Aνθρωπολογικού Iνστιτούτου της Mεγάλης Bρετανίας και Iρλανδίας, - Συνεργάτης του Διεθνούς Kέντρου Διαλεκτολογίας στο Kαθολικό Πανεπιστήμιο της Λουβαίν, 21

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π - Mέλος της Eταιρείας Kυπριακών Σπουδών, Έχει λάβει επίσης: - Bραβείο της Aκαδημίας Aθηνών, - Bραβείο Γραμμάτων και Tεχνών Kυπριακής Δημοκρατίας (1993) - Bραβείο Γραμμάτων του Eλληνικού Πνευματικού Oμίλου Kύπρου (1977). - Tον Mεγάλο Aστέρα της Hνωμένης Aραβικής Δημοκρατίας - Xρυσό Mετάλλιο της πόλεως Λεμεσού Για τη συνολική του προσφορά έχει τιμηθεί σε ειδικές τελετές, από τους παλαιούς του μαθητές (Aρχαίο Θέατρο Kουρίου, Tετάρτη 5 Iουλίου 1989) 5 και από το Πανεπιστήμιο Aθηνών (Aθήνα, 26-28 Aπριλίου 1990) 6. Aυτός είναι ο άνθρωπος που το Πανεπιστήμιο Kύπρου τιμά απόψε. Eπιστήμων, Δάσκαλος, Πατριώτης και Έλληνας, όλα συζευγμένα αρμονικά ώστε όλοι να μιλούν στον μαρτυρικό τούτο τόπο με σεβασμό και αγάπη γι' αυτόν. 22

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π Σεβαστέ και αγαπητέ κύριε Xατζηϊωάννου. Λυπούμαι πολύ που η κατάσταση της υγείας σας δεν σας επέτρεψε να διανύσετε την απόσταση ως τη Λευκωσία για να παρευρεθείτε στην αποψινή εκδήλωση προς τιμή σας που διοργάνωσε το ανώτατο πνευματικό ίδρυμα της Kύπρου, αναγνωρίζοντας την πολυποίκιλη προσφορά σας στον τόπο και την επιστήμη λυπούμαι όμως περισσότερο που δεν μπορούμε να στείλουμε αυτήν την περγαμηνή στο σπίτι σας, στην οδό Aγίου Σπυρίδωνος 6, στην Aμμόχωστο. O Θεός να σας δώσει μέρες πολλές ακόμα για να δείτε το επόμενο βιβλίο σας τυπωμένο εκεί. Oι τριανταφυλλιές σας, λέω, θα έχουν μείνει απότιστες. 23

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π Y TEPO PAºO Mετά το Λεξικό δούλευε τη Γραμματική της ομιλουμένης κυπριακής διαλέκτου. "Eάν γελάσω του Θεού και ζήσω ακόμα ένα χρόνο, θα ετοιμάσω και το Συντακτικό", έλεγε. H ανησυχία του να τελειώσει τα έργα αυτά ήταν έκδηλη σε όλες τις συνεντεύξεις που έδινε τα τελευταία χρόνια σε κυπριακές και ελλαδικές εφημερίδες, στις φιλικές συζητήσεις. "Έτσι να ποταβριστώ και θα πιάσω τα ενενήντα. Eίμαι 89 ετών" έλεγε σε συνέντευξή του στον Aντ. Mακρίδη 7, αειθαλής ο Kυριάκος Xατζηϊωάννου στις 14.9.1997. Πέθανε ένα περίπου μήνα αφού είχε παραδώσει στον εκδότη κο Γιώργο Xριστοδούλου το χειρόγραφο της Γραμματικής του, την αυγή της 7ης Oκτωβρίου 1997, την ώρα που εργαζόταν στο σπίτι του, πλήρης ημερών. 24

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π E IMETPO EÚÁÔÁÚ Ê ÙÔ K ÚÈ ÎÔ X Ù Ë ˆ ÓÓÔ 8 - Bιβλιογραφία τéς KυπριακÉς Λαογραφίας καd Γλωσσολογίας (Σύγχρονης Γλώσσας), Λευκωσία 1933 - Περd τ ν âν τ É Mεσαιωνικ É καd Nεωτέρ α Kυπριακ É ξένων γλωσσικ ν στοιχείων, \AθÉναι 1936 (Λευκωσία 1991 2 ) - Kυπριακοd MÜθοι, Λευκωσία 1948 - Kυπριακa Διαλεκτικa Kείμενα. \Aνθολόγηση-Kριτική-\Eπιμέλεια- ^Yπομνήματα - Γλωσσάριο, \Aμμόχωστος 1961 - Ta âν Διασπορ Ä A τ ν âτ ν 1933-1969, Λευκωσία 1969 (1990 2 ) - ^H àρχαία Kύπρος ε ς τaς ^Eλληνικaς Πηγάς (τόμοι 8), Λευκωσία 1971-1992 Tόμος A': Ta Θρυλούμενα, ^Iστορία καd \Eθνολογία àπe τ ν προϊστορικ ν χρόνων μέχρι τοü 395 μ.x., 1971 (Aνατύπ. 1985) Tόμος B': Mυθολογία καd Θρησκεία-Γεωγραφία καd Γεωλογία, 1973 (Aνατύπ. 1985) Tόμος Γ.α': Γράμματα-\EπιστÉμαι (\Iατρική)-Tέχναι, àπe τ ν ^Oμηρικ ν χρόνων μέχρι τοü 395 μ.x., 1975 Tόμος Γ.β': Kυπρίων Γλ σσαι, 1977 Tόμος Δ.α': Συμπληρώματα âκ τ ν ëλληνικ ν âπιγραφ ν καd τ ν λατινικ ν κειμένων, 1980 Tόμος Δ.β': Προλεγόμενα καd σημειώσεις ε ς τaς ëλληνικaς âπιγραφaς καd τa λατινικa κείμενα, 1980 Tόμος E': Γενικαd συντομογραφίαι - Γενικa συμπληρωματικά - Σχόλια κατ' âπιλογήν - Γενικοd πίνακες çνομάτων καd πραγμάτων - Xάρται, 1983 Tόμος ΣT': Συμπληρώματα ε ς τa κείμενα-kριτικa σχόλια- Mονογραφίες: Zήνων ï Kιτιεύς - Kλέαρχος ï Σολεύς - Aγιος Λάζαρος, Λευκωσία 1992 - European Anecdotes and Jests, Kοπεγχάγη 1972 - Ta âν Διασπορ Ä B τéς δεκαετίας 1969-1979, Λευκωσία 1979 - Λαογραφικa Kύπρου, Λευκωσία 1984 - Λεοντίου, \Eπισκόπου Nεαπόλεως Kύπρου, Bίος τοü ^Aγίου \Iωάννου τοü \Eλεήμονος. E σαγωγή - Mετάφραση - Σχόλια - Λεξιλόγιο, Λευκωσία 1988 25

KYPIAKO XATZH øanoy ª Δøƒ Δ À ƒπ π - Ta âν Διασπορ Ä Γ τéς δεκαετίας 1979-1989 (Tόμος τιμητικeς στa çγδοντάχρονα τοü συγγραφέα), Λευκωσία 1989 - ^H Mεσαιωνικc Kύπρος. Θεσμοί - Ποίηση - Διάλεκτος - Λαογραφία, Λευκωσία 1993 - \Eτυμολογικe Λεξικe τéς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου. ^Iστορία, ^Eρμηνεία καd Φωνητικc τ ν λέξεων μb τοπωνυμικe παράρτημα, Λευκωσία 1996 - Γραμματικc τéς ïμιλουμένης KυπριακÉς Διαλέκτου. Mb âτυμολογικe προσάρτημα, Λευκωσία 1999 APA OM E 1. Aθήνα 1982, σελ. 22-23, βλ. και σημ. σελ. 136-137. 2. AθÉναι 1936 (Λευκωσία 1991 2 ). 3. AKEΠ τ. Γ.α', Λευκωσία 1975, Πρόλογος, σελ. ιβ'. 4. AKEΠ τ. Γ.β', Λευκωσία 1977, Πρόλογος, σελ. θ-ι'. 5. Όγδοντάχρονα Kυριάκου Xατζηϊωάννου. Te Πρόγραμμα τéς âκδήλωσης καd οî χαιρετισμοί, Λευκωσία 1992. 6. Tο Πανεπιστήμιο Aθηνών και η Kύπρος (Kυπριακά B'), Aθήνα 1993, σελ. 67-95 (παρουσίαση του έργου και της προσωπικότητας του τιμωμένου από τον Kαθηγ. κον A. Bοσκό, σελ. 67-71), "Tο γλωσσολογικό έργο του κ. Xατζηϊωάννου", από την Kαθηγήτρια κα Δ. Θεοφανοπούλου-Kοντού, σελ. 73-80). 7. Eφημερίδα "H Σημερινή", σελ. 10. 8. O κατάλογος αυτός περιλαμβάνει τις σημαντικότερες μονογραφίες και τις συλλογές άρθρων σε περιοδικά ή ανακοινώσεών του σε πρακτικά επιστημονικών συνεδρίων. 26

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø ÓÙÈÊÒÓËÛË Î. ÚÈ ÎÔ Ã Ù Ë ˆ ÓÓÔ.* È ÛÙËΠapplefi ÙÔÓ Î. È ÓÓË Ã Ù Ë ˆ ÓÓÔ \Eπιτρέψατέ μου νa σäς διαβάσω τe κείμενο τοü τιμωμένου γι αéτc τcν τιμητικc âκδήλωση, ποf àναφέρεται στc φιλοσοφία τοü Zήνωνος τοü Kιτιέως, âπιλεκτικά, μb πολλc συντομία. ^O Zήνων ï Kιτιεfς öγινε φιλόσοφος àπe μιaν εéοίωνη σύμπτωση. Στc νεαρά του λικία ï Zήνων àκολούθησε τe âπάγγελμα τοü πατέρα του καd καταγινόταν κι αéτeς μb τe âμπόριο, àλλa σ να του ταξίδι ναυάγησε καd βγéκε στeν ΠειραιÄ. \Aπe τeν ΠειραιÄ πéγε στdς \AθÉνες καd κάθησε σ ëνeς βιβλιοπώλη, ποf διάβαζε âκείνη τc στιγμή, τa \Aπομνημονεύματα τοü Ξενοφ ντος, καd τόσο γοητεύτηκε, œστε τeν ρώτηξε * È ÙËÚ ıëîâ Ë ÔÚıÔÁÚ Ê ÙÔ ÂÈÚÔÁÚ ÊÔ ÙÔ ÙÈÌˆÌ ÓÔ 27

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø «ποü διατρίβουσιν οî τοιοüτοι ôνδρες». \Eκείνη τcν œρα, περνοüσε àπ âκεö ï κυνικeς φιλόσοφος Kράτης, τeν öδειξε ï βιβλιοπώλης καd τοü πε: «τούτ ω παρακολούθησον». Eτσι ï Zήνων öγινε μαθητcς τοü Kράτητος, àλλa àργότερα καd ôλλων φιλοσόφων τéς âποχéς. Aρχισε μως νa μελετä καd τa συγγράμματα τ ν παλαιοτέρων φιλοσόφων καd δίως τοü ^Hρακλείτου. Te ναυάγιο τοü Zήνωνος πéρξε àφορμc τéς στροφéς του àπe τe âμπόριο στc φιλοσοφία, ποf τc θεωροüσε ½ς «τe ψιστον àγαθόν». Γι αéτe εrπε καd τe περίφημο àπόφθεγμα «νüν εéπλόηκα, τε νεναυάγηκα», δηλ. «τώρα öχω κάμει καλe ταξίδι, ποf öχω ναυαγήσει». ^O Zήνων ôρχισε νa ëδραιώνη δικό του φιλοσοφικe σύστημα διαιρώντας το σb τρία μέρη: τe Λογικόν, τe Φυσικeν καd τe \Hθικόν, àλλa τe να μέρος δbν ξεχώριζε παντελ ς àπe τe ôλλο. Te Λογικeν qταν αéτe ποf πραγματευόταν τeν λόγον καd τe διαιροüσε στcν Pητορικcν καd τcν Διαλεκτικήν, καd öκαμνε μιaν âκτενé àνάλυσιν τéς καθεμιäς. \Aλλa στe μέρος αéτe âξέταζε καd τdς ψυχικbς λειτουργίες καd δημιούργησε τοfς ρους φαντασία καd καταληπτικc φαντασία. Tcν φαντασία τcν œριζε ½ς «τύπωσιν âν ψυχfé» δηλ. ½ς να àποτύπωμα μέσα στcν ψυχή, àλλa ùχι σ ïλόκλη- 28

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø ρη τcν ψυχή, παρa σ να της «μόριον» καd τοüτο εrναι τe γεμονικόν, γιa τe ïποöο θa μιλήσουμε àργότερα. ^Eπομένως ï ρος φαντασία σοδυναμεö μb μιaν ε κόνα, μιaν παράσταση, ποf σχηματίζεται στcν ψυχή, ταν να àντικείμενο âπιδράση πάνω στa α σθητήριά μας ùργανα καd δημιουργεöται αéτe ποf àποκαλοüμε α σθημα. Kαταληπτικc φαντασία πάλι εrναι μιa âναργcς παράσταση. ^O Zήνων συνήθιζε νa παριστάνη τcν μbν φαντασία μ να χέρι μb àνοικτa δάκτυλα, τcν δb καταληπτικcν φαντασίαν μb σφιγμένα δάκτυλα σb γρονθιά. \Eδ πρέπει νa àναφέρουμε π ς àντιλαμβάνεται ï Zήνων τdς «\Iδέες» τοü Πλάτωνος. ^O Πλάτων âδογμάτιζε τι «αî \Iδέαι» εrναι τa πρότυπα τ ν ùντων, τι εrναι «τa ùντως ùντα», δηλ. τa πραγματικa ùντα. ^O Zήνων διδάσκει τι «αî \Iδέαι» δbν εrναι πραγματικa ùντα, àλλa «âννοήματα», δηλ. êπλ ς ïμοιώματα τ ν ùντων, ïμοιώματα τ ν àντικειμένων, ποf öμειναν μέσα στeν νοü μας, âν ν, γι αéτe àποκαλοüνται âν νοήματα, πως ïμοιώματα àνθρώπων, ππων κτλ., ποf τa àντικείμενα αéτa πέπεσαν στdς α σθήσεις μας, σχηματίσθηκαν τa ïμοιώματά τους στeν νοü μας καd τa ξαναπλάθουμε. ^Eπομένως âννοήματα εrναι ρος τοü Zήνωνος, ποf âμεöς 29

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø μποροüμε νa τeν àποδώσουμε μb τeν ρον öννοιαι, ποf âτυμολογικa ï νας ρος εrναι διος μb τeν ôλλον. Στe Φυσικeν μέρος τéς φιλοσοφίας ï Zήνων πραγματεύεται περd τéς «àρχéς τ ν λων καd τéς οéσίας τ ν ùντων». «\Aρχαd τ ν πάντων», λέγει, εrναι ï θεeς καd λη, ποf συνυπάρχουν, àλλa ï θεeς εrναι τe «ποιοüν», αéτe ποf δημιουργεö, âν λη εrναι τe «ποιούμενον» j τe «πάσχον». Mέσα σ αéτcν τcν λη βρίσκεται ï λόγος, δηλ. τe λογικό, τe δημιουργικό στοιχεöο, τe «ποιοüν», ποf εrναι ï θεός. ^O θεός, ποf εrναι α ώνιος, δημιουργεö τe καθετd «διa πάσης αéτéς τéς λης» δηλ. μέσα àπe λην αéτcν τcν λην καd μb αéτcν λην τcν λην. ^H λη εrναι καd αéτc α ώνια καd δbν γίνεται οûτε περισσότερη οûτε λιγώτερη, àλλa τa μέρη της δbν παραμένουν τa δια πάντοτε, àλλa διαιροüνται καd συνθέτονται καd διαλύονται. Eτσι τa μέρη γίνονται ôλλοτε περισσότερα καd ôλλοτε λιγώτερα. ^O Zήνων θεωρεö τeν κόσμον «λογικόν, νοερeν καd öμψυχον». Hδη ï Πλάτων εrπε: «δεö λέγειν τόνδε τeν κόσμον ζ ον öμψυχον, öννουν τε τfé àληθεί α διa τcν τοü θεοü πρόνοιαν». \Aπe τeν Πλάτωνα πéρε καd τcν δέα τοü σφαιροειδοüς καd κυκλοτεροüς τοü κόσμου, καd àνέπτυξε ½ς ëξéς 30

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø τcν «σύστασιν τοü κόσμου». Oτι εrναι μιa σφαöρα, ποf μένει μέσα στe «ôπειρον κενeν» καd λα τa μέρη τοü κόσμου φέρονται πρeς τe μέσον πρeς τe κέντρον αéτοü τοü κόσμου. A τία τéς φορäς, τéς κίνησης πρeς τe κέντρον, εrναι τe βάρος τους. ^H γé εrναι «âγκαθιδρυμένη» στe κέντρον λου τοü κόσμου, σb ση àπόσταση àπe τeν πόλοιπον κόσμο, κατa τρόπον σόρροπον, «σοκρατ ς». ^H γé θεωρεöται τι öχει καd αéτc βάρος, àλλa μένει σταθερa στc θέση της, γιa τe τι εrναι στe κέντρον καd πρeς τe κέντρον öχουν τcν κατεύθυνσή τους λα τa ôλλα σώματα. Δηλ. ï Zήνων συνέλαβε êδρομερ ς τοfς νόμους τéς βαρύτητος. Tcν θεωρία του ï Zήνων γιa τcν γένεση τοü κόσμου àπe τe πüρ καd γιa τcν «âκπύρωσιν τοü κόσμου» τcν χρωστä στeν ^Hράκλειτον, àλλa τcν àναπτύσσει ½ς ëξéς: ^O κόσμος öγινε àπe τa τέσσερα στοιχεöα, τe πüρ, τeν àέρα, τe δωρ καd τcν γéν, δηλ. τe χ μα, àλλa κατεξοχcν àπe τe πüρ, τcν àρχικc φωτιά. Te πλέξιμο j τcν τροπc τ ν στοιχείων μεταξύ τους τcν àποκαλοüσε «εîμαρμένην» γιa τcν ïποία θa μιλήσουμε àργότερα. Te γεμονικόν, γιa τe ïποöο κάναμε λόγο πρωτύτερα, εrναι τe àνώτατον μέρος τéς ψυχéς, ποf παράγει τοfς συλλογισμούς, γι αéτe τe àποκαλοüσε καd λογιστικeν καd λογισμeν καd διάνοιαν. \Aπe τe γεμονικeν ξεφυτρώ- 31

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø νουν τa ôλλα μέρη τéς ψυχéς, πως ξεφυτρώνουν àπe τe çχταπόδι τa πλοκάμια του. Eτσι τe γεμονικeν πρέπει νa βρίσκεται σb τέτοιο μέρος τοü σώματος, œστε τa πλοκάμια του νa âκτείνωνται συμμετρικa πρeς λες τdς κατευθύνσεις καd ëπομένως πρέπει νa τοποθετηθé στcν καρδίαν. ^H ψυχc εrναι «κεκραμένη δι λου τοü σώματος» δηλ. εrναι να κρäμα μέσα σb λο τe σ μα, àλλa προϋπéρχε τοü σώματος. Erναι πνεüμα àθάνατον, ποf öχει τcν δύναμη νa κινé τa σώματα καd τe δικό της σ μα, μέσα στe ïποöον εrναι «κεκραμένη». \Aλλa ï Zήνων προχωρεö καd διευκρινίζει καλύτερα τe «πνεüμα àθάνατον» μb τe «πνεüμα πολυχρόνιον», γιατd καd ψυχc «âκδαπανäται» μb τa πολλa χρόνια καd àφανίζεται. Δηλ. ψυχc νοεöται àθάνατη «καθ ëκάστην τοü κόσμου μεταβολήν», ½ς τcν âκπύρωσιν τοü κόσμου καd τότε, πως καταστρέφονται πυρακτούμενα τa πάντα, καταστρέφονται κι οî ψυχbς καd τότε γίνεται νέα «διακόσμησις», δηλ. μιa νέα παλιγγενεσία. ^O àριθμeς τ ν ψυχ ν εrναι ½ρισμένος, δbν γίνονται ôλλες. \EκεÖνες ποf qταν στcν àρχή, αéτbς εrναι, καd γίνεται «μετενσωμάτωσις», δηλ. οî διες ψυχές, μετa τcν àπαλλαγή τους àπe να σ μα, âπανέρχονται καd μετενσωματώνονται, μπαίνουν δηλ. σb ôλλο σ μα κι öτσι περνοüν àπe σ μα σb σ μα μέχρι τcν âκπύρωσιν. 32

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø Γιa τcν âκπύρωσιν διδάσκει τι ï κόσμος κάποτε σb κάποιο χρόνο, ποf εrναι πεπρωμένο νa ρθé, θa «âκπυρωθfé», δηλ. θa μεταβληθé σb μιaν φωτιά, πως qταν καd στcν àρχή, κι στερα θa γίνfη νέα τάξη τοü κόσμου. âκπύρωσις θa προέλθη àπe τeν λιον, ποf εrναι μιa φωτιa καd öχει τcν δύναμη νa καύση τeν λον, δηλ, τeν κόσμον. Oλα αéτa θa γίνουν «καθ εîμαρμένην», ποf εrναι νόμος τ ν ùντων «àδιάδραστος καd ôφυκτος», δηλ. àναπόδραστος καd àναπόφευκτος. ^H θεωρία του αéτή, γιa τcν âκπύρωσιν τοü κόσμου, àνταποκρίνεται πρeς τdς τελευταöες θεωρίες τ ν àστρονόμων, ποf μιλοüν γιa τcν μετατροπc τοü σύμπαντος σb μιa γιγαντιαία μäζα, «τe περάτομον», πως qταν τe àρχικeν âκεöνο περάτομον, ποf μb τcν öκρηξή του δημιουργήθηκαν οî γαλαξίες καd λα τa ôλλα σώματα τοü σύμπαντος. Γιa νa δώση παραστατικa π ς âννοοüσε τcν εîμαρμένην ï Zήνων öφερε τe περίφημο παράδειγμα τοü κυνeς καd τéς êμάξης: ^Aμάξι εrναι εîμαρμένη καd σκύλος εrναι λα τa ùντα τοü κόσμου. Te êμάξι κινεöται καd τραβä καd τe σκύλο, ποf εrναι δεμένος σ αéτό, καd τeν παίρνει âκεö ποf πηγαίνει τe êμάξι. ^O σκύλος, iν θέλη, àκολουθεö τe êμάξι, χωρdς νa τραβιέται àπe τe σχοινί. Eτσι κάμνει καd τe «αéτεξούσιον», δηλ. τι àπe τcν δια τc θέλησή του, 33

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø ποf εrναι στc δική του âξουσία, àκολουθεö τe êμάξι καd ùχι àπe τeν âξαναγκασμe τοü σχοινιοü, μb τe ïποöον εrναι δεμένος. haν μως δbν θελήση, âξαναγκάζεται νa àκολουθé τcν πορεία τοü êμαξιοü, γιατd εrναι δεμένος σ αéτe καd δbν μπορεö νa κάμη àλλι ς. Σύμφωνα μb τe παράδειγμα τοüτο εîμαρμένη δbν àντιστρατεύεται, κατa τeν Zήνωνα, τcν âλευθερίαν τéς βουλήσεως, γιατd, πως ï σκύλος, δεμένος στe êμάξι, μπορεö νa κάμνη κινήσεις δεξιa καd àριστερά, âμπρeς καd πίσω, μεγάλες j μικρές, àνάλογα μb τe μéκος τοü σχοινιοü, öτσι καd ï ôνθρωπος öχει αéτcν τcν âλευθερία, àλλa πέρα àπ αéτήν, εrναι ποχρεωμένος νa συμμορφώνεται, j iν δbν θελήση, θa âξαναγκασθé àπe τcν εîμαρμένη νa πάη âκεö ποf τeν ïδηγεö αéτή, ùχι μοιραöα àλλa σύμφωνα μb τcν φύσιν, ποf δbν εrναι ôλλη àπe τcν πρόνοιαν. Γιατd εîμαρμένη, πρόνοια καd φύσις καd θεeς εrναι τe διο πρäγμα. Te διο συμβαίνει μb τeν ôνθρωπο μέσα στcν κοινωνία. Στcν κοινωνία, λέμε τι öχουμε âλεύθερη βούληση νa πράττουμε αéτa ποf θέλουμε. Aéτc μως âλευθερία μας δbν μπορεö νa àντιβαίνη πρeς τοfς νόμους τéς πολιτείας καί, iν πράττfη κανεdς παρa τοfς νόμους, âξαναγκάζεται νa συμμορφώνεται àπe τcν ποινc ποf τοü âπιβάλλουν οî νόμοι. Oπως πολιτεία λαμβάνει μιaν πρόνοιαν μb τοfς 34

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø νόμους, öτσι καd φύσις «εéνομωτάτη πολιτεία» λαμβάνει καd αéτc μιaν πρόνοιαν μb τcν εîμαρμένην, j καλύτερα, αéτc φύσις εrναι καd πρόνοια καd εîμαρμένη. Στe \Hθικeν μέρος τéς φιλοσοφίας του ï Zήνων πραγματεύεται τa κεφάλαια περd ïρμéς, περd àγαθ ν καd κακ ν, περd παθ ν, περd àρετéς, περd τέλους, περd τ ν πράξεων, περd τ ν καθηκόντων καd περd τ ν προτροπ ν καd àποτροπ ν. ^H λέξη \Hθικeν παράγεται àπe τe οéσιαστικe qθος, τe ïποöον ïρίζεται àπe τeν Zήνωνα ½ς ëξéς: «qθός âστι πηγc βίου àφ wς αî κατa μέρος πράξεις έουσι». Δηλ. qθος εrναι σaν μιa βρύση στc ζωή μας, àπe τcν ïποία πηγάζουν κάθε μας πράξη καd βάσει τéς äθικéς μας πράττομε τe καθετί. Bασικe δόγμα τοü \HθικοÜ μέρους τéς φιλοσοφίας τοü Zήνωνος εrναι τe «ïμολογουμένως τfé φύσει ζéν», ποf σημαίνει τe «κατ àρετcν ζéν», γιατd φύσις μäς ïδηγεö πρeς αéτcν τcν àρετήν, ïποία εrναι «αéτάρκης πρeς εéδαιμονίαν», εrναι àρκετc àπe μόνη της γιa τcν εéτυχία μας, ποf εrναι τe «τέλος», ï σκοπeς τéς ζωéς. \Aλλa τί εrναι àρετή; Kατa τeν Zήνωνα àρετc εrναι «διάθεσις καd δύναμις» τοü γεμονικοü τéς ψυχéς. Δηλ. π ς διατίθεται, ποιa θέση παίρνει κάποιου ψυχc πρeς 35

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø τe àγαθόν. \AλλοÜ àποκαλεö τcν àρετcν «διάθεσιν εrναι ψυχéς σύμφωνον ëαυτfé περd λον τeν βίον», δηλ. ï ôνθρωπος öχει àρετcν μονάχα iν διαθέτη àρετcν σ λη του τc ζωή, χωρdς àντιφάσεις καd àμφιταλαντεύσεις καd μεταπτώσεις, δηλ. νa μεταπίπτη àπe τe àγαθeν τc μιa μέρα, ε ς τe κακeν τcν ôλλη. Erπε τι àρετc εrναι àρκετc àπe μόνη της στcν εéτυχία μας. \Aλλa τd εrναι εéτυχία; ^O Zήνων œρισε τcν εéτυχίαν ½ς «εûροιαν τοü βίου», δηλ. ½ς καλc ροc τéς ζωéς, ½ς ρεμη ζωc τοü àνθρώπου. Na κυλä ζωc χωρdς τρικυμίες, χωρdς διαταραχές, ποf τdς προκαλοüν τa πάθη, γιατd àρετc εrναι λόγος, âν τa πάθη, εrναι ôλογα, εrναι âστερημένα λογικéς. Γι αéτe λα τa συμβαίνοντα στc ζωc πρέπει νa τa δέχεται ï ôνθρωπος μb «àπάθειαν», χωρdς δηλ. πάθη, μb äρεμία ψυχική, καd αéτe εrναι âκεöνο ποf âπεκράτησε νa àποκαλéται «στωϊκότητα». ^O Zήνων œριζε τe πάθος τι εrναι «ïρμc πλεονάζουσα» δηλ. ïρμc ποf πλεονάζει καd βγαίνει öξω àπe τeν öλεγχο τοü λογικοü, ëπομένως ïρμc àσυγκράτητη, àτιθάσσευτη. Kαd μb ôλλη öκφραση àποκαλεö τa πάθη διαστροφc τéς λογικéς καd âσφαλμένες «μαρτημένες» κρίσεις τοü λογικοü. Kαd φθάνει στe παράδοξο δόγμα τι λα τa êμαρτήματα εrναι σα. Δbν πάρχουν δηλ. μικρa καd 36

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø μεγάλα êμαρτήματα, πως δbν πάρχει àλήθεια μεγαλύτερη j μικρότερη τéς àλήθειας, καd ψευτιa περισσότερη j μικρότερη τéς ψευτιäς. Kαd παραστατικa âξέφραζε αéτe τe δόγμα λέγοντας τι âκεöνος ποf àπέχει ëκατe στάδια àπe τeν Kάνωβον, μιa πόλη στe Δέλτα τοü Nείλου, κι âκεöνος ποf àπέχει να στάδιο, τe διο εrναι, γιατd οûτε ï νας οûτε ï ôλλος βρίσκονται στeν Kάνωβον. Eτσι κι âκεöνος ποf êμαρτάνει περισσότερο κι âκεöνος ποf êμαρτάνει λιγώτερο, οûτε ï νας οûτε ï ôλλος βρίσκονται στe «κατόρθωμα». Te êμάρτημα εrναι êμάρτημα γιατd εrναι παράλογο. Eνας ποf àπe κάποιο πάθος, δηλ. παρa τc λογική, σκοτώνει να ζ ο, σημαίνει τι ψυχή του öχει διαταραχθé àπe κάποια âσφαλμένη κρίση κι iν διαταραχθé κατa ôλλο τρόπο, πάλι παράλογο, μπορεö νa σκοτώση τeν πατέρα του. Στe σύγραμμά του «Πολιτεία» ï Zήνων συνέλαβε τcν δέα μιäς δεώδους πολιτείας ùχι γιa τοfς κοινοfς àνθρώπους, àλλa γιa τοfς σοφούς, ταν δηλ. κοινωνία θa àποτελéται âξ ïλοκλήρου àπe σοφοfς καd âκήρυξε τeν κοσμοπολιτισμό. E σηγήθηκε δηλ. νa μc κατοικοüμε χωριστa σb πόλεις οûτε σb δήμους χωρισμένους μεταξύ τους μb διαίτερους νόμους, àλλa λοι οî ôνθρωποι νa εrναι συνδημότες καd συμπολöτες καd νa πάρχη «νας βίος καd νας κόσμος», 37

H ºI O OºIA TOY ZHNøNO TOY KITIEø ποf νa εrναι σaν μιa àγέλη, ποf βρίσκει καd τρέφεται σb κοινc βοσκή. ^O χριστιανισμeς àγκάλιασε τa κηρύγματα τοü Zήνωνος γιa τcν σότητα μεταξf τ ν àνθρώπων καd τcν κοσμοπολιτική του σοπολιτεία μb τe κήρυγμά του: «οéκ öνι \IουδαÖος οéδb Eλλην οéκ öνι δοüλος οéδb âλεύθερος», μa λοι οî ôνθρωποι νa γίνουν, πως λέγει ï Eéαγγελιστcς \Iωάννης «μία ποίμνη καd εxς ποιμήν». Te \Hθικeν μέρος τé φιλοσοφίας τοü Zήνωνος ôσκησε τεράστια καd εéεργετικc âπίδραση πάνω στa θη τ ν àνθρώπων καd στcν àνθρώπινη σκέψη. ^O Zήνων εrναι àσφαλ ς μιa àπe τdς μεγαλύτερες διάνοιες, ποf γέννησε ποτb ï ëλληνισμeς κd àκτινοβολία τéς φιλοσοφίας του δbν περιωρίστηκε στcν ëλληνιστικc âποχή, παρa προχώρησε καd στοfς ëπόμενους α νες καd âκυριάρχησε âπd ξη καd πλέον ëκατονταετηρίδες στcν ëλληνορωμαϊκc διανόηση καd στc χριστιανικc σκέψη. 38

Επιμέλεια Έκδοσης Μιχάλης Πιερής Κοσμήτορας Διόρθωση Kειμένων Άννα Παναγιώτου Αναπληρώτρια Κοσμήτορας Διεύθυνση Παραγωγής Δώρος Μιχαήλ Yπηρεσία Έρευνας, Διεθνών και Δημοσίων Σχέσεων Πανεπιστημίου Κύπρου Σελίδωση Mαρία Γαβριήλ Yπηρεσία Έρευνας, Διεθνών και Δημοσίων Σχέσεων Πανεπιστημίου Κύπρου Εκτύπωση Lithographica